Američki andergraund strip poznat je domaćoj kulturnoj javnosti
prevashodno po pričama koje su kasnile bar deceniju u odnosu na događaje na
’licu mesta’, pričama koje su najčešće bile krajnje nepouzdane i pristrasne.
Nedostatak kako stripova tako i ozbiljnijih radova o ovom strip-prevratu
rezultat je što prvobitne ideološke ostrašćenosti ovdašnjih ’kulturnih
pregalaca’ (koji su mogli da tolerišu Paju
Patka, Miki Mausa ili Flaša Gordona ali su andergraund bezuslovno trpali u okvire za socijalizma prezrenja
dostojne parole „seks, droga i rok’n’rol“
dekadentne zapasne omladine od koje je trebalo štititi male pionire), što zatvorenosti
naših strip znalaca za sve stripove koji su se pojavili posle vremena kada su
oni bili deca, čime su, u okruženju koje je već bilo a priori negativno raspoloženo prema stripu, činili međveđu uslugu
9. umetnosti jer se barem od teoretičara očekuje otvorenost i pokušaj
objaktivnog sagledavanja svih strip pravaca, bez obzira na ličnu sklonost.
Ipak, poslednje 2-3
godine andergraund strip sve se
otvorenije pojavljuje na našim kulturnim prostorima zahvaljujući entuzijazmu
pojedinih izdavača i autora koji formiraju posebnu strip scenu, odnosno
tolerantnosti mladih ljudi koji su prvenstveno okrenuti klasičnijem stripu (ali
uglavnom ne podmeću nogu radu onih iz podzemlja). Posle pojave edicije „Klasici andergraund stripa“ (izdavač „Šund d.d.“), koja je tek zagrebala po
korpusu ovakvog stripa, te nekoliko izdanja kojima se promoviše domaći andergraund strip (Patagonija,
Krpelj, Gradina-Trip), konačno je objavljena i prva knjiga-zbornik eseja
koja se seriozno bavi fenomenom andergraund stripa iz zlatnog perioda 1965-1973.g. Priređivač ove knjige Branislav Miltojević, vrsni poznavalac
ove oblasti i autor nekoliko teorijskih članka o poetici andergraud stripa koje je objavio u brojnim časopisima, kaže: „Poput slikarstva (apstraktni eksperesionizam,
enformel, pop-art) filma (njujorški podzemni film), književnosti (Kerouak,
Vats, Ginzberg), i strip se posle rata našao u medijskom vrtlogu. Poznati i
anonimni crtači dali su više ili manje originalni doprinos američkom modernizmu
koji je poštovao narativnu tradiciju ali su na planu unutrašnjeg izraza tragali
za drugačijim senzibilitetom. Te i takve alternativne strip tokove pokušava da
proprati i ovaj zbornik, koji je zamišljen kao jedan od mogućih izbora, uvoda u
američki ’moderni’ strip, pre svega u relevantna andergraund izdanja čiji
zlatni period traje od sredine 1960-tih do 1973. Možda zbog toga pojedini
tekstovi deluju ’bajato’ ali oni su vremenski distancirani i predstavlaju neku
vrstu „guida“, posleratnog američkog strip vodiča. Druga knjiga koju pripremam
baviće se stanjem u američkom andergraund stvaralaštvu počev od 1975. do
današnjih dana.“
Zbornik otvara odlomak
iz eseja „Apstraktni senzacionalizma“ J.
Noberman-a, svojevrsni omaž Česteru
Guldu i njegovom surovom junaku Diku
Trejsiju, sagledanom u kontekstu tzv „primitivizma“
fotoreportera Weegee-a i filmskog
režisera S. Fuller-a poznatih po
svojoj estetiti šoka, sirove senzacije (Weegee
je radio za tabloide i hvalio se da je snimio 5000 leševa), vulgarnoj
stilizaciji, cinizmu i zajedljivom humoru. Zatim slede 4 eseja Les Daniels-a preuzeta iz knjige „Comix – A Historiy of Comic Book in
America“, koji prate i promišljaju događanja na američkoj posleratnoj strip
sceni od početka „Educational Comics“-a,
popularnog „E.C.“-a, kao bezazlenog
produkta koji se oslanja na ilustrovanje biblijskih i istorijskih priča. „E.C.“ će vremenom prerasti u „Entertaiment Comics“ i postati nosilac
trenda koji visoko svesno i kvalitetno ispituje granice medija. Šokantne horor
serije „Tales from the Crypt“, „The Valut
of Horror“ i „The Haunt od Fear“,
otkačeni SF stripovi „Weird Science“, „Two Fisted Tales“ iz
ranih 1950-tih, uzdigli su strip iz bezazlene razbibrige u umetnički relevantnu
i intrigirajuću tvorevinu. „E.C.“
revolucija kulminirala je pojavom parodijskog i satiričnog strip izdanja „MAD“ iz 1952.g. koji okuplja galeriju
briljantnih autora kakvi su H. Kurtzman, W. Elder, W. Wood i dr.
Međutim, 1954.g. sav
polet nove 9. umetnosti srušen je i stripovi su svrstani u proizvode koji štete
mladeži. Daniels navodi 3 pokretača sloma
kvalitetnog stripa. Prvi je knjiga F. Werthama-a „Zavođenje nevinih“ koja se okomila na stripove kao mentalne
zagađivače omladine što je uzburkalo malograđane i establišment (u čemu je
nemalu ulogu imao senator J. McCarthy,
lovac na komunističke veštice). Da bi nekako preživela, strip industrija je
osnovala Comic Code Authority, organ
koji cenzuriše i odobrava stripove koji će se prodavati i tako sama stvorila
drugi činilac svoje degradacije. Treći činilac sloma novog stripa su – američke majke. Pošto nisu uspele da se
izbore za prohibiciju one su rešile da zaštite svoju decu bojkotom prodavaca
štampe. Rezultat ove kamapanje bio je slom brojnih strip kompanija i
sterilisanje stripa, povratak šablonima američke kulture. Trebaće gotovo 10
godina, uz mnoge teškoće („MAD“
prestaje da objavljuje samo stripove, brojni projekti kao „Help!“ propadaju), da bi se strip vratio na kvalitet približan
onom pre 1954.g. Za to vremene centar strip avangarde postaće andergraund stripovi ili, tačnije, novi andergraund stripovi jer Daniels razlikuje 3 grupe ovih stripova,
Prvu grupu andergraud
stripova čine „eight pagers“-i
(publikacije od 8 strana) znani i kao „Tiaujana
Bibles“ (Tiaujanske Biblije) nazvane tako po meskičkom gradu u koji su
1920-tih odlazili Amerikanci radi
snabdevanja porno literaturom. Stripovi su bili grubo štampani ali su imali
svoju publiku posebno jer su često ismevali i javne ličnosti (npr. Džona Dilingera) ili mitove američkom
stila života.
Druga grupa andergraund stripova su uvrnuti („kinky“) stripovi iz 1940-tih
koji se bave svakojakim oblicima sado-mazohističkog
ponašanja.
Treće grupa tzv novi andergraund stripovi, za razliku od
svojih nepoznatih i nepriznatih rođaka, izvršili su ogroman uticaj na celokupni
kulturni milje u kome su nastali ali ga i stvorili. O novom andergraund stripu B. Miltojević kaže: „Eksplozivni dinamizam nove andegraund strip poetike rušilački je kršio
sve važeće konvencije, tabue, etiku i moral malograđanskog pogleda na svet.
Sredinom 60-tih galerijski i muzejski prostori postali su dekadentni i
zatvoreni a oficijelni slikari izolovani u povlašćena elitistička geta. Mladi,
slobodoumni stvaraoci na početku umetničkih karijera suočavaju se sa
nepremostivim teškoćama pravovaljane promocije pa svoja kreativna utočišta
nalaze u mas-medijima: TV-u, novinama, radiju i stripu. Većina crtača sa
urednim akademskim diplomama ostala je verna andergraund stripu. Nimalo
bezazleno ne zvuče reči Fulberta Strendža da birajući između šokantnog „simplifikovanog“
boring-arta Trove i Stella i stripa „Malo siroče Annie“ Clay Wilson s punom
odgovornošću se opredeljuje za ovo drugo – za andergraund „subway“
putešestvija.“
Novi
andergraund strip pojavio se
oko 1965.g. na plimi opštijih promena u američkoj kulturi. Prvi list koji je
otvorio vrata ovim stripovima bio je „East
Village Other“ 1965.g. Već sledeće godine pet listova koji su objavljivali andergraund strip osnovalo je „Underground Press Syndicate“ kao
organizaciju koja je okupljala autore i obezbeđivala distribuciju njihovih
radova. Zajednički interesi svih njih bili su: suprotstavljanje ratu u Vijetnamu, suprotstavljanje zabrani
narkotika, podrška ugnjetenim manjinama, zahtevi za seksualnim slobodama i
oslobođenju žena te generalno nepoverenje prema državi i akademskim
institucijama, što čitav pokret svrstava i u okvire Nove američke levice. Andergraund strip se pojavljuje kao veoma
razuđen pokret, kako po autorima koji se u njemu pojavljuju (od kultnih
ličnosti kakve su R. Crumb i G. Shelton, preko vrsnih stilista Linch, Rodrigues, Grifin, Moscoso, Wilson i dr, do pukih amatera) i tema
kojima se oni bave, odnosno izdanjima u kojima se ovakvi radovi pojavljuju, što
predstavlja izuzenu teškoću za sistematizaciju i klasifikaciju čitovog
događanja.
„Razvoj
novog andergraund stripa u SAD možemo pratiti i sistematizovani na nekoliko
načina“, piše B. Miltojević,
„Jedan
od mogućih sledio bi glavna poglavlja Seks, Droga i Nasilje, knjige M.
J. Estrena „A History of Andergound Comics“. Reč je o žanrovsko-tematskoj
podeli jer su stripovi koji su za predmet naracije imali nasilje uglavnom predstavljali
antiavanturističke kompilacije sa parodičnim prizvukom, a drogu –
socijalno-kritičke parabole o istinama i zabludama hipi pokreta i američkog
neokonzervativizma apsolviranog u liku nacionalnog vođe R. Niksona. I P. B.
Barcus u delu svoje studije „The World of Sunday Comics“ kao bitne
karakteristike andergraund stripa ističe seks, nasilje i horor i njihov
socijalno-politički, satirični bekgraund.
„Naravno, moguće su i druge vrste kompilacija. Jedna linija bi išla
izdavačko-producentskim putem (koji prati Miltojevićev Guide na kraju knjige – prim. autora). Svaki od znanih, velikih ili malih,
nezavisnih izdavača razvijao je svoj prepoznatljiv stil. Druga bi počivala na
geografskoj odrednici: najjači centar bi bila Zapadna obala, San Francisko u
periodu od sredine 60-tih do 1973. S kraja 70-tih centar je Srednji Zapad,
Čikago, dok je istočna obala, Njujork, sve vreme ublažavala radikalizam crtača
Friska i Čikaga. Na kraju, jedna od opštih sistematizacija uvažava crtačko
autorski element. Na jednoj strani su individualni autori a na drugoj
multipersonalni tzv „jam session“ strip u koji je svaki autor ugrađivao svoje
vizije i junake. Jedan od prvih jam session-a urađen je pod zaštitom „MAD“-a;
reč je o „straight“ stripu „Little Orphan Annie“ koji su Kurtzman i Elder
prekrstili u „Little Anni Fanny“.“
Od 1968. kada je R. Crumb objavio prvi broj svog „ZAP“-a, kroz brojne ali na žalost
najčešće kratkovečne publikacije, andergraund
strip promoviše nove poglede na svet, razmerava stare vrednosti i gradi
sopstvene (jedna od takvih je i feminizam;
jer iako je andergraund bastion muškog šovinizma uporedo sa njim postoji
i veoma jaka feministička sekcija autorki). U toj vezanosti za promene koje i
sam stvara, čini se, koren je ogromne popularnosti novog andergraunda.
Ali, kao što je jedan
od uzroka nastanka novog andergraunda pojava CCA cenzure, tako i kraj ’zlatnog
perioda’ dolazi kao posledica jedne državne odluke – odluke Vrhovnog suda SAD iz 1973. po kojoj
svaki grad u zemlji samostalno odlučuje šta je pornografija. Rezultat su
zaplene, zastrašenost prodavaca, razbijanje distributivne mreže i samim tim
marginalizacija andergraund stripa,
zatvaranje u uske krugove, odsečensot od masa.
Andergraund strip je, naravno, preživeo, živ je i danas, mada
pomalo previše komercijalizovan za ukus onih koji su stvarali u ’zlatnom periodu’. Stav o
komercijalizaciji jedinstven je za sve autore čiji su intervjui u drugom delu
knjige, od Bill Griffit-a, Gilbeert Shelton-a, Paul Mavrides-a, Lay Linch-a.
U međuvremenu su i mas-mediji postali mnogo liberalniji prema prikazivanju
nekadašnjih tabua koje je andegraund preskakao.
Očigledno je da je andergraund strip,
priznavano mu to ili ne, bitan činilac promena u američkoj kulturi odnosno u
kulturama Zapadnog sveta.
Zbornik „Tragovi u plavoj ilovači“ (što je
naslov jedne epizode Guldovog stripa „Dik Trejsi“) završava svoja
istraživanja andergraund stripa i kulture koju je on doneo, nestankom ’zlatnog perioda’ postajući, na ovim
prostorima, nezaobilazna, kultna knjiga za sve koji žele da otkriju tajne jedne
strip revolucije. Ostaje nam da se
nadamo da će ovaj zbornik zaista biti prvi u seriji knjiga koje će iščitavati
tragove nedovoljno nam znane umetnosti.
(1994)