Delimični
izuzetak koji potvrđuje gornje pravilo je Milutin
Milanković (1879-1958), naučnik koji je svoja epohalna dela osmislio u
sobici Kapetan Mišinog zdanja, kao
profesor Beogradskog univerziteta.
No, iako su njegove teorije vrlo brzo prihvaćene u svetskoj naučničkoj
javnosti, u akademskim krugovima Jugoslavije - i tu leži zadrška o delimičnom
izuzetku - nije nailazio na podršku i razumevanje. I naš najveći geograf, Jovan Cvijić, čudio se njegovoj nameri
da dokuči srednje temperature Zemljinih uporednika, pitajući ga čemu bi to
služilo. Srećom, Milankovićev rad
zavisio je isključivo od njegove tvrdoglave upornosti, posvećeničke marljivosti
i - olovke, papira, šibera i logaritamskih tablica, što će reći da je bio
relativno nezavistan od dobre volje kolega ili države. Danak zaostalosti
sredine u kojoj radi Milanković je
više puta platio o čemu svedoči i slučaj njegove rasprave o negativnom ishodu Mihelzonovog eksperimenta objavljene u
časopisu Jugoslovenske akademije nauka;
naime, po objavljivanju rasprave Milanković
je obavešten da su do istih rezultata došla dvojica američkih naučnika, odnosno
da je njihov rad već publikovan. Jedini komentar našeg naučnika bio je da je
naučio da se ne može baviti aktuelnim pitanjima nauke bez celokupne naučne
literature objavljene do dana kada se seda za taj posao - a to je u Beogradu nemoguće. Ali, kad su se prošle
decenije počeli svoditi računi na polju naučnog napretka civilizacije, Milanković je, svojom matematičkom
teorijom o klimatskim pojavama na Zemlji,
bez ikakvih sporenja zauzeo mesto među najznačajnim imenima astronomije XX
veka.
Ako
je prvi Srbin doktor tehničkih nauka
(1903.g. u Beču), koji se nakon
uspešne karijere graditeljskog inženjera - koja podrazumeva 6 zvanično
priznatih patenata, 30-tak izvedenih objekata, 20 armiranih betonskih mostova
preko Timoka i 25 objekata u Jugoslaviji, Austriji, Italiji, Mađarskoj
i Rumuniji na kojima su primenjena
njegova građevinska rešenja - vratio u Beograd da predaje racionalnu mehaniku, nebesku mehaniku i
teorijsku fiziku i piše svoje knjige, nedovoljno poštovan, u svojoj sredini, po
pitanju svojih interesovanja za zakonitosti klime na rodnoj nam planeti, na
najmanje dva polja postao je široko poznat i cenjen. Prvo se tiče njegovog
projekta najtačnijeg kalendara a drugo je vezano za knjigu "Kroz vasionu i vekove" koja je bila prvi
naučno-popularni hit na ovdašnjim prostorima.
Početkom
1933.g. Vaseljenski Patrijarh
razaslao je poziv na Svepravoslavni
kongres crkava koji se trebao održati maja meseca u Carigradu a osnovni bi mu zadatak bio da se iznađe način za
prevazilaženje, kako je zaključeno, teškog položaja koji je proizašao iz sve
većeg razilaženja između 'starog' i 'novog' kalendara, odnosno kalendara
koji poštuju Pravoslavna i Katoličke crkve.
Kongresa je trebao da iznađe način sproveđenja reforme Julijanskog kalendara tako da sveci po njegovom rasporedu padnu u
dane svetaca po Gregorijanskom kalendaru i
time bude, kako Milanković piše, "badavadžisanje uklonjeno". Srpska pravoslavna crkva i Kraljevska vlada složile su se da, pored
jednog sveštenog lica, kongresu prisustvuje i Milanković, kao naučnik upoznat kako sa astronomskom problematikom
tako i istorijom kalendara. Uprkos velikih tenzija u Carigradu uzrokovanih neraščišćenom političkom situacijom u Turskoj, zahvaćenoj reformama Kemala Ataturka, i igrama velikih sila
oko Turske, kongres je, i pored
incidenata, održan i na njemu je Milanković
izneo svoj nacrt najpreciznijeg kalendara koji je rešavao dotadašnje probleme
razilaženja dva merenja godina i predvideo način da se oni postepeno usklade.
Predlog je jednodušno jednoglasno prihvaćen i - ostao nerealizovan.
Pored
intenzivnog naučničkog i pedagoškog rada i neskrivene sklonosti prema
uživanjima u svim lepotama običnog života, Milanković
je nalazio vremena za pisanje kraćih ili dužih tekstova koji se po današnjoj
terminologiji mogu odrediti kao naučno
popularni, što ga predstavlja i kao pionira u ovoj oblasti. Najznačajniji i
najpoznatiji poduhvat na ovom polju je knjiga "Kroz vasionu i vekove", prvi put objavljena 1928. godine;
do danas je ovo delo objavljeno (ne računajući dva izdanja na nemačkom) u 6
izdanja a najnovije je u biblioteci "Umetnost
i saznanje" beogradskog izdavača Dereta.
Reč je, dakle, o svojevrsnom fenomenu na našim prostorima - hit knjizi sa temom
iz nauke!
"Kroz vasionu i vekove"
sačinjava 37 pisama neimenovanoj dami; njihov osnovni zadatak je da budu zamena
za razgovore na temu istorije astronomije. Ali, pisac koristi priliku da se
seti svog dotadašnjeg života, od rodne kuće u Dalju, kraj Osijeka, preko
školovanja, prvih uspeha i nedaća na profesionalnom planu do rada na svojim
osnovnim naučnim tezama, ne zaboravljajući da nadahnuto opiše putovanja po Nemačkoj, Mađarskoj, Carigradu, povratak
u opusteli i oronuli rodni dom ali i da se diskretno udvara dragoj mu dami koja
je, očito, poprilično mlađa od njega. Kada se, pak, bavi naukom pisac koristi
vrlo osoben pristup: putuje, sa prijateljicom, kako kaže naslov knjige, kroz
vreme i prostor, sve do trena dešavanja koje će izmeniti nauku. Stoga
namernici, u prikladnoj odeći, lutaju Vavilonom,
kolevkom astronomije, starogrčkom Atinom,
Aleksandrijom, Padovom, Dubrovnikom, Pragom, Engleskom, Nemačkom; skriveni
od očiju starosedelaca oni uhode vavilonske sveštenike, Aristotela, Eratostena i ostale velike naučnike Aleksandrije, Kleopatru i Cezara, Galileja,
Tiho Brahea, Keplera, Njutna, a 'uživo' sreću i savremenike, piščeve
prijatelje i saradnike, Vladimira Kepena (izdavača
kapitalnog "Priručnika klimatologije")
i Alfreda Vegenera (tvorca teorije o
pomeranju kontinenata; poginuo je 1930.g. tokom naučno-istaživačke ekspedicije
na Grenlandu), Leverjea (pronalazača Neptuna)
i Flamariona (o kome pisac nema
visoko mišljenje, posebno u svetlu incidenta koji se desio između njih; naime Milanković je dokazao da su neke Flamarionove teze pogrešne ali je
popularni francuz glatko prešao preko toga, uz laki šarlatanski podsmeh na
račun naučnika). Ponekad se u pismima opisuju i eksperimenti, skicira obrazac
razmišljanja, prati put nekog starog spisa ili razvoj kakvog naučnog instumenta,
baš kao što se opisuje arhitektura starih i novih gradova ili putovanja morima.
Istorija
naučnih ideja protkana je i osnovnim znanjima o našem Suncu i planetama, njihovim orbitama da bi, u centralnom delu
knjige, bili izloženi Milankovićevi
postulati o klimatskim promenama odnosno cikličnosti ledenih doba kroz istoriju
i budućnost Zemlje. U završnim pismima, pisac opisuje nastanak Zemlje, faze kroz koje je prošla sve dok
nije postala kolevka života (ne propuštajući da uporedi naučnu i religioznu verziju
ovih dešavanja) a zatim predočava i njenu budućnost prateći faze umiranja Sunca i planeta koje kruže oko njega.
Konačno, sledi poziv prijateljici na putovanje vozom za saobraćaj sa Mesecom, potom su na redu posete Marsu i Veneri i, konačno, hadžiluk u vasionu, u zvezdana jata i rojeve
sunaca. Kao što su znalački opisana davno prošla vremena i predstojeća
putovanja na planete i kroz svemir uverljiva su tako da se pisac otkriva kao
ubedljivi pisac naučne fantastike, što ovom delu daje značajno mesto i u
ovdašnjoj istoriji ovog žanra.
Najveći je neprijatelj
knjiga kakva je i "Kroz vasionu i
vekove" protek vremena. Nauka nastavlja da otkriva nove činjenice i
postavlja nove hipoteze, ranija znanja se menjaju, dopunjuju a teorije
napuštaju; shodno tome i knjige zastarevaju i padaju u zaborav. Milankovićevo delo, pak, i posle više od
70 godina od nastanka ostaje dobrim delom 'upotrebljivo'. Istorijski segmenti,
naravno, ostaju neprikosnoveni. Isti je slučaj sa njegovim učenjem o cikličnim
promenama osunčanosti Zemlje i
globalnim promenama klime koje su posledica ovih pravilnosti. Klimatske promene
na planetama našeg sunčevog sistema koje je Milanković
proračunavao trpe manje ili veće korekcije zbog mnogo preciznijih podataka o
planetama koje su doneli osmatranja usavršenijim teleskopima odnosno Hablovim orbitalnim teleskopom te
podataka koje su poslale brojne svemirske sonde; sletanje ljudi na Mesec i sondi na Mars takođe su izmenila sliku o ovim planetama. Zapazimo da je Milanković izvršio dopunu svoje knjige
pošto je, u međuvremenu, otkriven Pluton
(prvo izdanje iz 1928.g. ne pominje 'Pluto'
jer je ovaj otkriven 1930.g.) Ipak, "Kroz
vasionu i vekove" i dalje je vrlo dobar (možda i najbolji ovdašnji)
uvod u svetove astronomije, pisan nadahnuto i poletno, bez mistifikacija te će,
stoga, sigurno i nadalje imati zahvalne čitaoce i poštovaoce.
(2003)
0 komentara:
Постави коментар