DVA BIĆA JEDNOG ČOVEKA –„Džekil i Hajd: Belo i crno“ Marka Konava i Korado Roia; izdavač Čarobna knjiga, 2025.

 

Dvojac koji čine scenarista Marko Konavo (1974) i crtač Korado Roi (1958), nastavlja saradnju koja je naišla na vrlo lep prijem kod evropskih i domaćih stripoljubaca i kritičara. Nakon albuma “Drakula” i “Frankenštajn”, originalno objavljenih za izdavačku kuću “Lo skarabeo” a potom brzo prevedenih i objavljenih u nekoliko zemalja - kod nas od prestižne „Čarobne knjige“ u respektabilnoj  biblioteci „Stari kontinent“ - krajem prošle godine pojavio se i album „Džekil i Hajd: Belo i crno“. Kako to sam naslov nagoveštava reč je novom čitanju još jednog klasika horor žanra, ovog puta novele-kratkog romana “Neobičan slučaj doktora Džekila i gospodina Hajda” (1886) autora Roberta Luisa Stivensona (on je 1883. godine objavio roman “Ostrvo s blagom” koji je postao klasik dečije literature i temelj literarnog žanra posvećenog gusarima i piratima). Naravno, stripovi koji su „adaptacija“ klasičnih i popularnih romana nisu preterano retki a u ovim slučajevima reč je o ključnim delima u istoriji horora kao literarnog žanra ali i temeljnim ikonama popularne kulture XX veka koje su ušle u brojne umetničke forme (od filma i stripa do pozorišta, TV serija i kompjuterskih igrica), u svakodnevni govor odnosno fundus pojmova čije značenje je opšte poznato. Nesporno je da „Džekil i Hajd“ sadrže niz elemenata i obrazaca čija je intrigantnost vanvremena. S druge strane, sama struktura novele kao i stilistički manir kazivanja (dešavanja prvenstveno opisuju Džekilovi prijatelji) i danas su dobrano iznad rutinske, konfekcijske horor (para)literature. No, atraktivnost novele neminovno je donela brojne „prepravke“ i vulgarizacije originala koji je ponekad menjan bezmalo do neprepoznatljivosti.

            “Neobičan slučaj doktora Džekila i gospodina Hajda” napisao je Stivenson za tri dana, u groznici (za sledeća tri dana je potpuno promenio priču jer se prva verzija nije dopala njegovoj supruzi). Radnja se, za razliku od dotadašnjih gotskih priča, dešava u savremenom Londonu a protagonisti su racionalni doktor koji, pošto popije napitak koji je stvorio, postaje agresivni i razulareni Hajd (njegovo ime asocira na nešto skriveno kao što doktorovo podseća na nekakvo ubistvo). Dve ličnosti u jednom telu nadmeću se za prevlast… Teoretičari Stivensonovu nameru da se strano i fantastično objasni naučnim metodama i kauzalnim razmišljanjem smatraju za konačni raskid sa gotskom tradicijom. Roman je bio pravi literarni hit pa je brzo priređen za pozorište; prvi film po romanu snimljen je 1908. godine a za njim su sledile brojne verzije koje se često nisu držale originala. U pogovoru albuma Mateo Palone se, u tekstu “Džekil, Hajd i mi”, detaljno bavi istorijatom novele odnosno dramatizacija i filmskih adaptacija; on navodi i gotovo neverovatan podatak da je glumac koji je u pozorištu igrao Džekila i Hajda u vreme Trbosekovih ubistava bio osumnjičen da je upravo on taj strašni ubica!

            Kao i u prethodnim adaptacijama za strip Konavo se opredelio za slobodniji pristup literarnom predlošku što je i naznačeno na prvim stranicama rečima “Slobodna adaptacija novele”. U rečeno se znatiželjni čitaoci mogu uveriti vrlo brzo jer priča odlazi u smeru koji je poprilično neočekivan i na tragu je dugo prisutne tendencije “osavremenjavanja klasike” odnosno akcentovanja i produbljivanja nekih elemenata originalne priče. Osnovni kostur zapleta – neočekivani rezultat doktorovog eksperimenta – i dalje je tu i iz njega se mogu izvlačiti zaključci o moralno-etičkoj ‘neosetljivosti’ nauke odnosno o opasnosti od ‘otimanja kontroli’ tvorevina naučnih istraživanja. Konavovljeve dopune priče dobrano relativizuju ove teze jer su Džekil i Hajd svesni jedan drugog i međusobno komuniciraju iz čega sledi zaključak da ni dobri doktor (koji Hajdu daje naloge šta da radi) nije tako fin a za šta se samo delimično može kriviti duboko konzervativno društvo viktorijanske Engleske odnosno duboka trauma iz detinjstva. Biće da, ipak, svi ljudi imaju u sebi dva čoveka ili više njih. Onaj koga Džekil krije počeće da se javlja samostalno, nezavisno od napitka koji ga je do tada prizivao čime se dostiže novo stanje u kome su ličnosti spojene i više ne beže jedna od druge. Konavo je osnovnom zapletu dodao i novi – zločine Džeka Trboseka koji su se počeli dešavati 1888. godine, dakle posle pojave Stivensonove novele. Putevi Hajda i Trboseka se prepliću a Džekil, u svojoj istrazi nailazi na ambicioznu umetnicu fasciniranu mrtvim telima koja fotografiše a kojima je neko ‘snabdeva’; paralelno, pojavljuju se sveštenik koji se protivi Džekilovim ispitivanjima i za koga će se ‘pobrinuti’ Džekilov sluga kao i policijski inspektor Stivenson koji je likom upravo pisac novele…

            Početne dileme novele Kanavo je produbio uvođenjem novih dešavanja i likova i tako obesmislio mogućnost davanja jednostavnih i decidiranih odgovora pa je ono ‘belo i crno’ iz naslova čista ironija jer samo sebe poriče. Ali ako je moralno-etički nivo strip priče upitan, majstorstvo Korada Roia apsolutno je nesporno. Čitalac stripa se na svoje veliko zadovoljstvo ponovo sreće sa njegovom fascinantnom sposobnošću dočaravanja atmosfere a grafizam, valeri, montaža tabli, brze promene rakursa i formata crteža ostavljaju gledaoce bez daha. Prefinjeni detalji, kakvi su mutni obrisi Hajda u trenucima dilema, vilinski lik Amelije, studentkinje slikarstva, brutalne postavke mrtvih tela, dodatno dižu tenzije i pojačavaju uznemirenje i mračne slutnje… Roi je i dalje nenadmašan u pretakanju strave i užasa u slike.

            Rečju, „Džekil i Hajd: Belo i crno“ Konava i Roia novi je dragulj u saradnju ovog tandema, izvanredno delo koje kombinujući znanu priču i sasvim nove elemente gradi složeni, višeznačno intrigantni amalgam oživljen rafiniranim, manirističkim gotskim crtežom stvorenim rukom, perima i četkicama vrhunskog crtača.

            (“Dnevnik”, 2025.)

NEPOBEDIVI MASKIRANI PRAVEDNIK – „Rajački – Ninđa“; izdavač: Narodno pozorište Timočke krajine – Centar za kulturu „Zoran Radmilović“ Zaječar / Suizdavač: Udruženje ljubitelja stripa i pisane reči Nikola Mitrović Kokan“ Leskovac, 2024.

 

Kratki naslov na koricama “Rajački ** Ninđa” (zvezdice u ovom tekstu su, na žalost, nedostojna oznaka za šurikene) uz adekvatnu ilustraciju nepobedivog maskiranog ratnika iz senki, iskusnijim stripoljupcima sa ovih prostora sasvim je dovoljan da znaju šta ih čeka između tvrdih korica. Oni mlađi će kroz tekstove i strip epizode polako otkrivati još jedan fenomen popularne kulture iz 1980-tih sa prostora sada nepostojeće a tada (činilo se) vrlo postojane Socijalističke Federativne Republike Jugoslavija. Konkretno, tada su na kioscima među (za današnje pojmove – nepojmljivim) mnoštvom šarenih svezaka tzv roto romana (od milošte zvanih i ‘pisani romani’ da bi se razlikovali od – ‘crtanih romana’) kroz koje su se, na radost klinaca (malih i velikih), šepurili znani i neznani kauboji, detektivi, policajci i kriminalci, povremeno i svemirski borci (pa čak i Konan), među najpopularnijim bile (od 1983. godine) sveske plavih korica sa ponosnim naslovom “Ninđa” koje su većinom bile delo izvesnog Dereka Finegana (u stvari ih je pisao Brana Nikolić, strip autor-otac Mije Siledžije i Bendžo Koste, koji je pisao i romane o doživljajima Doka Holideja). Mlađarija je obožavala avanture Leslija Eldridža, Amerikanca koji je ‘izučio’ za ninđu i delio pravdu u San Francisku u sočno opisanim bitkama protiv nevaljalaca svih boja, vrsta i fela. Ova popularnost nije promakla rukovodstvu “Dečjih novina” (na čelu sa legendarnim Srećkom Jovanovićem, koji je stvorio ovaj noseći stub stripa u Jugoslaviji) pa je Ninđa prešao i u medijum stripa i debitovao u 485. broju “Eks almanaha” i postao bezmalo instantno popularan. Ninđu, koji se pomalo razlikovao od pisanog uzora (uloga njegove drage Sumiko i druga-snagatora Tabasko Pita je bitno redukovana), u bezmalo 30 epizoda (sve do poslednjeg 538. broja “Eks almanaha”) stvarala je ekipa proverenih scenarista i crtača (Svetozar Toza Obradović, Dragan Stokić Rajački "Rajac", Petar Aladžić i Miodrag "Mikica" Ivanović; po jednu epizodu su uradili Miodrag i Vladimir Krstić odnosno Branislav Kerac i Sibin Slavković).

          Dragan Stokić Rajački (1951) pojavljuje se u serijalu “Ninđa” u dve uloge: kao kompletan autor ili kao crtač epizoda koje je osmislio Toza Obradović (1950-2020), još jedna od ovdašnjih strip legendi koja je nezasluženo bagatelisana ili omalovažavana. Rajački je napisao i nacrtao prve epizode “Ninđe” koje su ‘probile led’ i pridobile pažnju čitalaca; te su epizoda reprintovane u prvom tomu ove svojevrsne (za sada dvoknjižne) monografije, objavljenom 2021. godine. Novi, drugi tom sadrži epizode crtane po scenariju Toze Obradovića (“Mrtvac koji hoda”, “Kad sunce udari u glavu”, “Nepobedivi Danijel”) odnosno Marka Stojanovića (“Ulog(a)”) dok je za “Ukus smrti” Rajački kompletan autor. Ninđa/Eldridž u njima se bori protiv ‘klasičnih’ kriminalaca u liku snagatora ili ucenjivača koje eliminiše brzinom i hladnokrvnošću (uz pomoć ‘harageija’, šestog čula koje ga upozorava na opasnosti) odnosno neverovatnim baratanjem raznim oružjem. No, dah neočekivanog i iskorak iz rutine dolazi sa epizodama u kojima su protivnici klonovi ili roboti sa kojima oprobane metode borbe nisu dovoljne. Scenarista Toza Obradović je voleo da koristi naučnofantastičnim arsenalom i tako stavlja na dodatne muke svog heroja, na radost najpre zatečenih a posle očaranih čitalaca. Ko god bio Ninđin protivnik, priče o njihovim susretima i sukobima prepune su vratolomne akcije, žučnih dijaloga, jurnjava automobilima, skokova i udaraca što je Rajački majstorski iscrtavao svedenim, rafiniranim potezima. Njegove table sa crtežima različitih veličina odražavaju dinamiku dešavanja i vrtoglavom brzinom vuku čitaoca/gledaoca na nove i nove stranice.

          Monografiju upotpunjuju tekstovi, od šarmantnog uvodnika “Od katane do nirvane” Predraga Ž. Vajagića, analitičkog pregleda “Ninđa zahvaljujući ‘Ninđi’” Vladimira Stefanovića do sjajnog teksta “Svetozar Obradović: sinonim za strip-scenaristu” o karijeri ovog velikana iz pera teoretičara Predraga Đurića. Izuzetan uvid u promišljanje svog strip stvaralaštva Rajački daje u intervjuu pod naslovom “Kako je prohodao Ninđa i druge priče”. Monografiju zaključuju kratke izjave desetak strip autora i teoretičara odnosno pisaca. Svi oni slažu se da je Rajački izuzetan umetnik a strip “Ninđa” značajno delo iz istorije domaće 9. umetnosti.

          (“Dnevnik”, 2025.)