O VEČITIM BOŽJACIMA –„Božji ljudi Bore Stankovića” Borisa Stanića; izdavač Studentski kulturni centar Novi Sad, 2023.

 

Studentski kulturni centar Novi Sad među svojim brojnim aktivnostima posvećeno objavljuje i albume ovdašnjih savremenih strip stvaralaca prevashodno alternativnih poetika, u širokom rasponu od autorskog do andergraund stripa. Upravo u tim relacijama (alternativno- autorski-andergraund) kreće se dosadašnje stvaralaštvo slikara i strip umetnika Borisa Stanića (1984, Pančevo). Njegov novi album „Božji ljudi Bore Stankovića” unekoliko se udaljava od ranijih radova utemeljenih na andergraund stripu ali i dalje egzistira na planu alternativnog stripovskog svetonazora. Kako sam naslov nagoveštava početna inspiracija za stripove je knjiga “Božji ljudi” Borislava Bore Stankovića (1876-1927), izuzetno značajnog srpskog realiste. Knjiga kratkih priča “Božji ljudi” objavljena je 1902. godine, izazvavši oprečne kritike, od vrlo pozitivnih do krajnje negativnih; njena recepcija brzo je utihnula a u prvi plan pažnje publike i kritike ušla su druga Stankovićeva dela kakva su “Koštana” (1902), “Nečista krv” (1910) ili  “Drame” i “Gazda Mladen” (1928). Ni posle Stankovićeve smrti pa sve do danas ova knjiga nije previše često analizirana od kritičara i teoretičara i ne svrstava se u vrhunce njegovog opusa. Zbirku “Božji ljudi” čini 21 kratka priča (kasnije joj je dodata i priča “Ludi Rista” nastala 1916. godine). Priče u knjizi nisu poređane po redosledu nastanka već je autor njihovim rasporedom pokušao da čitaoce postepeno uvodi u specifični, zatvoreni svet “božjaka” (otpadnika, žickara, jadnika, mučenika, nevoljnika, prosjaka…) okupljenih oko seoskog groblja kao centralne tačke njihove egzistencije. Koliko god se ova zajednica činila labavom ona ima svoja pravila i zakonitosti koji se moraju poštovati, kao što se poštuje i “normalni svet” i njegove institucije (popovi, žandari…). Junaci (Menko, Taja, Naza, Ljuba, Stevan…) pojavljuju se, osim u priči koja opisuje njihovu sudbinu (događaje u prošlosti koji su uzrok sadašnjeg stanja odnosno tekuća dešavanja), i kao sporedne ličnosti u drugim pričama potvrđujući postojanje te neobične zajednice. Stanković neretko prekida priče bez razrešenja koje se, opet, usputno otkriva u nekoj drugoj priči posvećenoj drugoj ličnosti.

        Slikanje naličja seoskog života udaljenog od bilo kakve romantične idile, opisivanje turskih zuluma, teških sudbina, ljudske zlobe i bede u maniru literarnog naturalizma, očito nije bilo po volji ondašnjih čitalaca i kritike ali mu se uverljivost i snaga nikako ne mogu osporiti jer se mogu osetiti i pun vek posle prvog objavljivanja. Stradalništvo zbog tuđe zlobe i nepravde, maloumnost, opsednutost idejama koje zdrave ljude gone u ludilo, zanosi koji izdižu ljudske duše iznad bede u kojoj su, nadanja  i ljubav prepliću se u nerazmrsivo klupko sudbina opisanih škrto, bez patetike ali sa stalnim osećanjem protraćenosti življenja. Boris Stanić je inspirisan ovom intrigantnom knjigom nacrtao stripove po pričama “Biljarica”, “Paraputa”, “U sudu” (ne nalazi se u “Božjim ljudima” već u drugim izdanjima ali je po atmosferi bliska), “*” (u knjizi naslov “XXI”) “Menko”, “Č’a Mihailo”, “Ljuba i Naza”. Oslanjajući se na originalne tekstove priča Stanić svoj crtež izmešta iz realističkog registra i ulazi u veće ili manje stilizacije, karikaturalnost i redukovanje objekata i likova do nivoa apstrakcijskih kompozicija (osobito u impozantnoj završnoj tabli-slici stripa “*”). Kako izmeštenost iz realnosti ima različite puteve i stripovi su različito crtani, od bezmalo vilinske tananosti bezazlenog “Č’a Mihaila” do brutalne izobličenosti likova u “Menku”, uz široku paletu izobličenja, od “Biljarice” (jedinog kolornog stripa) do “U sudu”. Posebno su upečatljivi prelazi iz realnog u groteskno (u pričima i u crtežu) u “Paraputi” i “Ljubi i Nazi”. Kako se (u “Paraputi”) Hadžikin život raspada i tone u mrak društvene kazne i izolovanosti tako se i crtež krivi i izobličava; na drugoj strani, dok Naza pokušava da ostvari svoju ljubav prema lenjom i bezobzirnom Ljubi, crtež je, kao i njen zanos, čist i gotovo realistički uverljiv a kada njeni napori propadnu linije se gube u gomilama bezobličnih tačaka koje se zgušnjavaju u mrak. Tako Stanić nenametljivo ali uvreljivo gradi atmosfere svojih stripova potcrtavajući univerzalnost Stankovićevih minijatura.

        Rečju, album “Božji ljudi Bore Stankovića” Borisa Stanića vanredno je zanimljivo i uspelo delo koje spaja našu valjanu ali slabo znanu literarnu istoriju sa izuzetnim likovnim umećem umetnika koji je u punom zamahu inspiracije i stvaralačkih snaga, što ove stripove preporučuje punoj čitalačkoj pažnji i uvažavanju.

            (“Dnevnik”, 2024.)       

MAGIJSKI STRIP REALIZAM I EGZISTENCIJALIZAM NA DELU – „Jezuita Džo i druge priče“ Huga Prata; izdavač Čarobna knjiga, 2023.

 

 

            Agilni izdavač „Čarobna knjiga“ u proteklih par godina svrstao se u sam vrh ovdašnjih strip izdavača. Nije u pitanju samo broj objavljenih strip albuma već i izdavačka koncepcija koja obuhvata široku lepezu tekuće strip produkcije – od evropske, američke do japanske – ali i sistematično objavljivanje klasika 9. umetnosti, čime se „pokrivaju“ brojne praznine u dosadašnjem (obimnom ali haotičnom, neretko prekrajanom i kasapljenom te tehnički ne mnogo kvalitetno štampanom) strip izdavaštvu na ovim prostorima odnosno zaokružuju opusi značajnih strip stvaralaca. Tako su u biblioteci „Stari kontinent“ objavljeni i albumi velikog Hugo Prata (1927-1995) koji prate avanture Korto Maltezea, Narednika Kirka, Pustinjskih škorpija... U toj sjajnom nizu pojavio se i album „Jezuita Džo i druge priče“ koga čine priče-epizode „Jezuita Džo, Čovek sa dalekog severa“ (originalno objavljeno 1980), „Gringova makumba, Čovek iz sertoa“ (originalno objavljeno 1977) i „Zapadno od raja, Čovek iz Somalije“ (originalno objavljeno 1978). Sve tri priče štampane su kao zasebni albumi u sjajnoj ediciji tzv samostalnih „one shot“ albuma „Jedan čovek, jedna avantura“ koju je objavljivao veliki italijanski strip izdavač Serđo Boneli i u kojoj su sarađivale strip veličine kakve su Dino Batalja, Gvido Krepaks, Serđo Topi, Atili Mikeluci, Milo Manara, Gvido Bucelija...

            Koliko god tematski bili raznorodni, smešteni na različitim kotama zemaljskog šara (Kanada, Južna Amerika, Afrika), sa različitim herojima (ili je tačnije, antiherojima), albume vezuje nekoliko jakih niti od kojih je najupečatljiviji osećaj začudnosti, izmeštenosti iz uobičajenog doživljaja (istorijske) realnosti, kao i podrazumevanih podela na dobro i loše, život i smrt, čast i izdaju, poštenje i laž. Drugi nivo jedinstva podrazumeva buntovno odbijanje junaka da se pokore vlasti odnosno silama koje tu vlast oličavaju (kanadska konjička policija, vojnici, kolonijalisti), čak i po cenu sopstvenog žrtvovanja odnosno pogibije i brisanja iz tekuće realnosti (koja, ipak, nije jedina). Junaci su „domoroci“ ili „starosedeoci“ koje su beli došljaci – kolonijalisti, pošto su im oteli zemlju, pretvorili u robove, u bića nižeg reda, i „iskrojili“ im ponižavajuće sudbine. Prat, konačno, takođe odbija da se pokori i konvencijama (masovnog, popularnog) medija u kome stvara pa su njegove priče daleko od svih strip konvencija i grade sasvim osobenu pripovednu i vizuelnu osećajnost pošto je Prat, očito bez ikakvih komplekasa, svoja dela sagledavao kao segmente visoke kulture a ne namenski-komercijalne. Stoga se vrlo lako mogu povući linije koje ove stripove povezuju sa velikim i značajnim umetničkim pokretima. Njegov Jezuita Džo je sledbenik dilema koje je u romanu-provokaciji „Stranac“ ispisao Alber Kami, pokušavajući da definiše razmere-granice slobode pojedinca odnosno njegove obaveze prema zajednici u kojoj egzistira, relativizujući i dovodeći do apsurda oba koncepta, i onaj o potpunom oslobođenju jedinke i onaj o potpunoj državnoj kontroli podanika. I Jezuita Džo se ne ponaša u skladu sa konvencijama mada se nekim od njegovih postupka, iako iskaču iz društvenih obrazaca, ne može poreći duboka pravednost i moralnost, kao principa koji su, definitivno, „stariji“ od države kao organizacije koja, kao osnovu svoje vlasti na podanicima, koristi monopol fizičke sile.

            Pobunjenici iz „Gringove makumbe, Čoveka iz sertoa“ naterani su na otpor prema onima koji im odriču pravo na slobodan život i ljudsko dostojanstvo. U tom su gerilskom sukobu sve su emocije, onih koji se svakodnevno nadmudruju sa smrću, čistije i jače ali isto tako dešavaju se i čudnovata izvitoperenja principa lojalnosti pa se izdaja pravda većim ciljevima i planovima. „Zapadno od raja, Čovek iz Somalije“ prikazuje rascep između kolonijalističke sile i terora i otpora starosedelaca, rascep koji je nemoguće prevazići jer je on totalan, u nivou nepomirljivih „sukoba civilizacija“ koji su se u dosadašnjoj istoriji čovečanstva rešavali samo potpunim uništenjem jedne od sukobljenih strana. I u ova dva albuma uobičajeni društveni koncepti i obrasci ne funkcionišu pa nema ni racionalne kontrole stvarnosti u koju provaljuju snovi, zaumno ali i sile čije su poreklo i moć (da odlože trenutak spoznaje sopstvene smrti bitisanjem u međusvetu koji funkcioniše zahvaljujući krucijalnom osećaju ljubavi) nepoznati savremenom čoveku.

            Linija Pratovih crteža jednako je slobodna i razmahana na sva tri kontinenta, njegov grafizam je neobuzdan i neukrotiv pa se gusti detalji prepliću sa konturama dok fugurativno lako klizi u apstraktno bojeći priče atmosferom lagane melanholije ili ekstatične razigranosti. Četrdeset i kusur godina posle stvaranja ove slike su jednako sveže, zavodljive i fascinirane gledaoce ostavljaju bez daha.

            Rečju, album „Jezuita Džo i druge priče“ sadrži tri istinska remek-dela koja potvrđuju da je njihov autor jedan od nesporno najvećih umetnika XX veka.

            („Medjutim“, 2024.)

https://medjutim.dnk.org.rs/magijski-strip-realizam-i-egzistencijalizam-na-delu-prikaz-strip-albuma-jezuita-dzo-i-druge-price-huga-prata/