VIŠEDIMENZIONALNA KOMPLEKSNOST SVETOVA MAGIJE – „Zemljomorje Ursule Legvin“ Save V. Stamenkovića; izdavač Niški kulturni centar, 2021.

 

Ursula Legvin (1929-2018) ubraja se među najzapaženije autore žanrovske fantastike druge polovine XX veka, Ona je postigla ono što je uspelo samo retkim autorima (kakvi su Bredberi, Zelazni, Silverberg): da se njena dela u žanrovima naučne i epske fantastike smatraju za vrhunska  odnosno nezaobilazna u istoriji žanrova. U domenu naučne fantastike Legvinova je, svojim romanima i kraćim prozama iz „Hainskog ciklusa“ (među njima su najznačajniji romani „Leva ruka tame“ iz 1968, „Čovek praznih šaka“, 1974, „Svet se kaže šuma“, 1976 „Pričanje“, 2000) kao i nizom samostalnih knjiga (pre svih izuzetnim romanom „Stalno se vraćajući kući“, 1985), reprezent seriozne literature distancirane od masovne petparačke, šund prakse započete između dva rata i nastavljene u prvim godinama posle Drugog svetskog rata. Njena temeljnost u promišljanju svetova i društvenih ustrojstava na njima, duboko sagledavanje socijalno-psiholoških posledica napretka u tehničkim naukama ali i tehnologija vladanja podanicima, udružena sa zavidnom spisateljskom veštinom, donela joj je uvažavanje literarnih znalaca iz tzv glavnog književnog toka što je svakako uticalo i na promenu generalnog stava akademske kritike prema naučnoj fantastici kao paraliteraturi. Uporedo sa ovim usmerenjem Legvinova je pisala knjige koje pripadaju epskoj fantastici odnosno žanru koji anglosaksonski pisci (prvi je 1969.g. bio Aleksandar Lojd) i teoretičari određuju kao „visoka fantastika“ (mada, istini za volju, ne postoji opšteprihvaćeno značenje tog termina). Ključno delo Legvinove u ovom žanru je cikus „Zemljomorje“ koji čine dve trilogije i niz pratećih priča. Prvi roman „Čarobnjak Zemljomorja“ iz 1968, uvrštavan u „omladinske romane“, zadobio je veliku popularnost te je ušao i u programe obavezne školske lektire. Za ovim su sledili romani „Grobnice Atuana“ (1971) i „Najdalja obala“ (1972). Tek 18 godina kasnije Legvinova se vratila Zemljomorju romanom „Tehanu“ (1990) za kojim su sledila zbirka „Priče iz Zemljomorja“ i roman „Drugi vetar“ (obe knjige izlaze 2001). Poslednje priče iz ciklusa su „Oderonova kći“ (2014) i „Vilin konjic“ (2018). Zemljomorje je svet prekriven okeanom iz koga se izdiže niz arhipelaga. Ostrva naseljavaju različite ljudske rase (ima i zmajeva koji se kriju od njih) na različitim stepenima tehnološkog, religijskog i državnog razvoja. Na ostrvima Zemljomorja postoji i funkcioniše magija, ona divlja i ona kultivisana, koja se izučava u posebnim školama na ostrvu Rouk. Nekoliko je junaka ovih dela: Ged, čarobnjak sa čijim odrastanjem, školovanjem i delanjem ciklus započinje, Tenar, njegova životna izabranica, Tehanu, koja uprkos traumama postaje moćna heroina, mladi princa Lebanen koji će izrasti u dogoočekivanog kralja Arhipelaga, Irijan, ratnica i čarobnica... Kao i u „Hainskom ciklusu“ i u delima o Zemljomorju, Legvinova temeljno promišlja kako mitološke i arhetipske odnose i situacije tako i živote junaka koje prati od prvih koraka (kako je to u klasičnim bildunsromanima) preko razvoja i zenita njihovih snaga i moći do starenja i neminovnog svođenja životnih bilansa.

            Knjige Ursule Legvin predmet su pomnog proučavanja brojnih teoretičara širom sveta. Korpusu ovih studija priključuje se i monografija „Zemljomorje Ursule Legvin kao delo visoke (epske) fantastike“ Save V. Stamenkovića (1983) koju je objavio Niški kulturni centar. Osnov knjige je autorova doktorska disertacija koju je on proširio i ažurirao, sintetizujući dosadašnja  razmatranja ove teme (vidljiva u impozantnoj bibliografiji sekundarne literature) i nadograđujući ih svojim tezama. Stamenković ciklus o Zemljomorju analizira iz različitih vizura: nakon uvodnih razmatranja termina visoka fantastika te odnosa Zemljomorja prema žanrovskom nasleđu, pre svega Tolkinovim delima, ali savremenim delima (npr. R. R. Martinovog „Pesmi vatre i leda“), razmatraju se karakteristike  geografije Zemljomorja, funkcionisanje magije, religije i mitologije na ostrvima. Razvoj junakinja i junaka ciklusa posmatra se kroz postavke teorije o putu heroja Džozefa Kembela odnosno puta heroine iz teza Morin Murdok. Uz primenu teorije mogućih svetova Lubomira Doležala odnosno „ženskog pitanja“ i „ženskog romana“, faminističkih i kvir teorija, ekokritike i imagologije, autor razotkriva i odnos druge trilogije, utemeljene na taoističkim učenjem o sveopštoj ravnoteži elemenata, prema početnoj trilogiji, prepoznajući elemente u kojima je Legvinova izvršila reviziju svojih početnih stavova odnosno pomerila dotadašnje granice žanra otvarajući vrata novim idejama i stavovima. U svetlu ovih sagledavanja, studija „Zemljomorje Ursule Legvin“ Save V. Stamenkovića vispren je i intrigantan uvid u serijal o Zemljomorju kojim se on otkriva kao respektabilno, kompleksno i višedimenzionalno delo koje duboko korespondira sa najdubljim slojevima iskustva ustrojstva ljudskih zajednica i njenih jedinki i kome se svakako treba vraćati radi čitalačkog uživanja ali i mudrih, trezvenih pouka.

            („Dnevnik“, 2023.)